Charakterystyka gatunków i odmian
W systematyce Arowan nie ma jednoznacznych przyporządkowań. Należą do rodziny Osteoglossidae. Obecnie wykluczono z niej Arapaimy (Arapaima gigas) oraz tzw. Arowanę Afrykańską (Heterotis niloticus), wyodrębniając dla nich odrębną rodzinę – Arapaimidae.
Trzymając się tymczasem obecnego obowiazującego podziału systematycznego o rodzinie Arapaimidae jedynie wspomnę w dalszej części tej strony.
Arowany grupują się w dwóch rodzajach, w których łącznie wyodrębniono 9 gatunków:
5 głównych:
– Osteoglossum bicirrhosum; (Cuvier, 1829)
– Osteoglossum ferreirai; Kanazawa, 1966
– Scleropages formosus; (Müller & Schlegel, 1844)
– Scleropages leichardti; Günther, 1864
– Scleropages jardinii; (Saville–Kent, 1892)
1 sklasyfikowany w ostatnich latach:
– Scleropages inscriptus; Roberts, 2012
i 3 kolejne, do których akwaryści podchodzą bardzo sceptycznie:
– Scleropages aureus; Pouyaud, Sudarto & Teugels, 2003
– Scleropages macrocephalus; Pouyaud, Sudarto & Teugels, 2003
– Scleropages legendrei; Pouyaud, Sudarto & Teugels, 2003
Osteoglossum bicirrhosum, zwana srebrną arowaną, jest najbardziej popularna (i najmniej kosztowna) w tej grupie ryb. Jej naturalne dzikie formy żyją w Amazonce i jej dopływach: Rupununi i Oyapock, w temperaturze właściwej dla tropików (24–30°C). Są to wody o nurcie zarówno wolnym, jak i bystrym. Arowany czują się w nich dobrze, ale równie komfortowo w rozlewiskach tych rzek, częstokroć bagiennych i mocno zarośniętych. Mogą przetrwać w wodach o niskim natlenieniu.
Ryby dorastają nawet do 120 cm długości, osiągając wagę 6 kg. Mają duże, twarde i ruchome łuski o srebrzystym połysku z odcieniami zieleni czy różu, które, utracone, regenerują się. Na ciele ryby początkowo widnieje ciemna plamka – rana. Potem w ciągu kilku tygodni łuska odrasta, ale różni się odcieniem od tych pierwotnych. Z czasem jednak, po 2–3 miesiącach, ubarwienie w większości przypadków się wyrównuje. Grzbiet jest zwykle ciemniejszy. Ciało o kształcie wstęgi wyposażone jest w nieparzyste zielonkawe lub różowawe płetwy, grzbietową i odbytową, ciągnące się aż do nasady płetwy ogonowej i niemalże łączące się z nią. Natomiast parzyste płetwy piersiowe i brzuszne są wydłużone. Brzegi płetw mają barwę najczęściej pomarańczową. Zdarzają się osobniki o końcówkach płetw w kolorze czerwonawym (cecha uzyskiwana dzięki odpowiedniej diecie).
Charakterystyczna duża głowa ryby posiada otwór gębowy z dolną szczęką przypominającą klapę i wąsy nabródkowe. Te wypustki pełnią rolę sensorów ułatwiających orientację i zdobywanie pożywienia. Często w warunkach akwariowych wąsy ulegają uszkodzeniu, najczęściej kiedy ryba z impetem uderza w ścianę zbiornika. Są jednak duże szanse, że przy zastosowaniu odpowiednich zabiegów wąsy odrosną, ale o tym napiszemy w kolejnych częściach. Imponująco duże oczy arowany są zdolne do widzenia obiektów z przodu i z tyłu ciała ryby, a także pod i nad nią (również nad powierzchnią wody). Ale z tym niezwykłym zjawiskiem wiąże się też dolegliwość zwana Drop Eye – opadające oko. Prawie każdy osobnik omawianego gatunku posiada tę wadę (u innych gatunków nie występuje lub zdarza się rzadko). O tej i o innych dolegliwościach oraz chorobach znajdziecie w dziale Choroby.
Arowany mogą oddychać zarówno za pomocą skrzeli, jak i pobierać powietrze znad powierzchni wody. Posiadają w pęcherzu pławnym komorę, którą mogą wypełniać powietrzem atmosferycznym „na zapas”. Właśnie to przystosowanie czyni je bardzo odpornymi na niski poziom natlenienia wody.
Ryby poruszają się w toni jak węże, wolno i majestatycznie. Polują w swoisty sposób, jakby obwąchiwały ofiarę i, oglądając ją często z bliska, atakują nagle i szybko. Przypomina to ruch prostującej się nagle sprężyny. Po pochwyceniu, kilkoma ruchami dolnej szczęki „układają” zdobycz w pysku, jeśli jest za duża – duszą i połykają ją. W warunkach akwarystycznych często zdarza się, że nie zabijają dla pozyskania pożywienia, a tylko dlatego aby wyeliminować „przeciwnika”.
Arowany w naturze często polują na owady, gryzonie czy ptaki znajdujące się nad lustrem wody i siedzące np. na zwisającej nad wodą gałęzi czy wystającym z niej konarze. To dlatego zyskały przydomek „małpiej ryby”, co jest nawiązaniem do nieco naciąganych opowieści, jakoby arowana była w stanie upolować małpę. O ile jest możliwe, aby silna ryba strąciła z gałęzi niedużą małpę, to raczej nie byłaby w stanie jej połknąć. Tego typu doniesienia przeczą logice i należą raczej do mitologii tworzonej wokół tych ryb. Niemniej jednak ich zdolności do wyskakiwania ponad wodę w warunkach akwariowych stwarzają zagrożenie dla życia zwierząt, o czym opiszujemy w dziale Akwarium.
Ryby czasami wpływają w zarośla w poszukiwaniu płazów, gadów, skorupiaków i gryzoni pływających w wodzie. Srebrne arowany są bardzo żarłoczne.
Dymorfizm płciowy jest widoczny u dorosłych osobników. Samiec ma dłuższą płetwę odbytową i bardziej do przodu wysuniętą dolną szczękę, samice są bardziej okrągłe w brzusznej części ciała. W praktyce bardzo trudno wychwycić te różnice.
Zasadniczo u srebrnych arowan kolor młodych jest taki, jak u okazów starszych, z tą różnicą, że bardzo młode arowany srebrne w początkowej fazie wzrostu (jeszcze z woreczkiem żółtkowym) mają oblamowany czarnym kolorem jasnopomarańczowy, zanikający pasek, ciągnący się wzdłuż ciała. Młode Mlode Osteoglossum bicirrhosum arowany srebrnej odróżniają się od młodych arowany czarnej kolorem płetw: pierwsze mają płetwy jasne, drugie – czarne.
Osteoglossum ferreirai, zwana czarną lub, na potrzeby „kreatywnego marketingu”, niebieską arowaną to bliska kuzynka srebrnej. Występuje w dorzeczach Rio Negro w Ameryce Południowej. Środowiskowe warunki życia ryby oraz wymagania żywieniowe są zbliżone do warunków życia poprzedniego gatunku. Jednak są to ryby mniejsze, dorastające do 90–100 cm długości i smuklejsze. Ubarwienie ryby jest szare, zbliżone do stalowego z ciemniejszymi płetwami grzbietową, odbytową i ogonową, wpadającymi niekiedy w odcień niebieskogranatowy. Piękne duże osobniki na tych płetwach posiadają jeszcze obrzeżenia w kolorze fioletowym, czasem czerwonym. Jedynie młode arowany, jak zaznaczono powyżej, dysponują ubarwieniem czarnym z żółtawymi paskami na ciele, ciągnącymi się wzdłuż ciała od głowy do płetwy ogonowej. Te znaczenia zanikają po osiągnięciu przez rybę długo-ści 15 cm.
To gatunek również niezagrożony, poławiany dla celów konsumpcyjnych. Jest trudniejszy w hodowli i utrzymaniu:
– bardziej wybredny w pobieraniu pokarmu,
– dłużej się klimatyzuje w nowych akwariach.
Ryba ta wymaga dobrej filtracji i częstych podmian wody w akwarium, preferuje wody czarne, rośnie wolniej od poprzedniczki. Aby ryba łatwiej zaadaptowała się w zbiorniku, po wpuszczeniu jej dobrze jest zgasić światło, zasłonić akwarium, jeśli jest w ruchliwym miejscu, i dać jej kilka dni spokoju, zanim nie zacznie jeść swoje ulubione pokarmy w postaci pływających owadów, np.: świerszcze, które są w warunkach hodowlanych jej przysmakiem. Arowany to wytrzymałe ryby które mogą doprowadzić właściciela do palpitacji serca kiedy przestaną przyjmować pokarm przez kilka a nawet kilkanaście tygodni !
Czarna arowana odznacza się mniejszą agresją niż srebrna. Jest spokojniejsza i znacznie rzadziej wyskakuje ponad lustro wody. Tę arowanę również nazywa się „smoczą rybą”, z tych samych powodów co arowanę srebrną (łuski podobne z wyglądu do smoczych postaci zakorzenionych w azjatyckiej kulturze).
Scleropages formosus, popularnie zwana arowaną azjatycką, jak nazwa wskazuje, występuje w Azji: od Birmy do Pół-wyspu Malajskiego, Malezji, Sumatry, Borneo i Indonezji, Tajlandii południowo–wschodniej aż do Gór Kardamonowych. Bytuje w czarnowodnych leśnych strumieniach z dużą ilością torfu. Temperatury wód właściwe dla tropików: 24–30°C. W naturze dorasta do 90 cm, w niewoli do 70 cm. Występuje w trzech głównych odmianach:
– czerwonej,
– złotej,
– zielonej.
Odmiana czerwona jest przez wielu akwarystów uważana za najpiękniejszą. Jej łuski i ogon są całe czerwone. Wariantem tej odmiany są ryby o ciele rubinowym oraz chili. Czerwona arowana jest bardzo popularna wśród Azjatów i szczególnie w niej widzą oni symbol dostatku i bogactwa. Wyróżniają dwie klasy w tej odmianie i, do której zalicza się określony okaz, zależy od intensywności zabarwienia jego ciała. Zaczyna się od żółtego, przez pomarańczowy, do krwistoczerwonego oraz chili. Im kolor bardziej intensywny, tym bardziej ryba jest cenna. Czasami trudno jest odróżnić młodą arowanę klasy 1 od klasy 2. Arowana klasy 1 ma ogon i płetwę ogonową bardzo intensywnego koloru. Jej łuski błyszczą złotem z niewielką domieszką koloru zielonego u podstawy. Młoda czerwona arowana 2 klasy ma pomarańczowe płetwy, a jej łuski nie mają oczywistego koloru i często są białawo srebrne. Wraz ze wzrostem łuski ryby klasy 1 pozostają czerwone, a jej skrzela pokryje ten sam kolor. Klasa 2 będzie miała tylko różowawe lub pomarańczowe płetwy, a jej łuski i skrzela nabiorą koloru ró-żowego lub pomarańczowego. Czerwone odmiany arowany azjatyckiej są bardzo drogie.
Złota odmiana S. formosusjest także jedną z droższych, poszukiwanych przez azjatyckich biznesmenów (wyglą-dają jak sztabki złota). Odmiana zielona jest natomiast najmniej atrakcyjną. Jej łuski nie są jaskrawe i często bywają przezroczyste. Kolor jest jednolity, ogon może być szary, purpurowoszary lub zielony. Jest także z reguły mniejsza niż jej kuzynki. S. formosus została wpisana do Czerwonej Księgi jako gatunek o zmniejszającej się populacji, zagrożony.
W bazie CITES figuruje z zakazem handlu międzynarodowego od 1975 roku. Określa się też listę krajów, do których arowana może i nie może być eksportowana. To pochodna degradowania naturalnych siedlisk bagiennych ryb, przekształcanych masowo na pola uprawne, a obszarów leśnych na plantacje. Również pożary indonezyjskich lasów o podłożu torfowym przyczyniły się znacznie do wyniszczenia populacji arowany azjatyckiej w naturze.
Tymczasem liczba hodowców azjatyckich w ostatnich latach znacznie się zwiększyła i w praktyce nie odławia się już ryb w naturze. Nadal jednak obowiązują stare zasady i bardzo trudno jest sprowadzić rybę np. do Stanów Zjednoczonych. Stąd wielu entuzjastów przemyca ryby (np. z Kanady), co wielokrotnie stanowi zagrożenie dla życia zwierząt przewożonych w ekstremalnie trudnych warunkach. To przykład kiedy administracja i przepisy prawne nie nadążają za praktyką życiową.
Scleropages leichardtina zywana jest australijską arowaną perłową lub też arowaną cętkowaną. Tubylcy nazywają ją „barramundi”, „Dawson riversalmon” lub „sarratoga”. To nazwy mylące i w rzeczywistości odnoszące się do ogromnych konsumpcyjnych ryb okoniokształtnych Lates calcarifer, żyjących w pewnym zakresie w wodach właściwych również dla arowany, czy też do S. jardinii (zwanej potocznie gulf saratoga).W naturze występuje w dopływach rzeki Fitzroy w stanie Queensland w Australii w wodach stojących (zalewiskach rzek) i wolno płynących, zazwyczaj tuż pod lustrem wody w gęstych zaroślach. Ryba została introdukowana do innych cieków wodnych całej Oceanii. W Indonezji doniesiono o jej występowaniu, ale prawdopodobnie chodzi o podobną do niej S. jardinii.
Od typowych azjatyckich gatunków odróżniają ją mniejsze łuski z charakterystycznymi czerwonymi plamkami, ułożone w 7 rzędach (azjatyckie posiadają 5 rzędów). Zwyczajowo dorasta do 90 cm, ale odławiano również okazy 100–centymetrowe. Ten gatunek dobrze znosi temperatury w zakresie 24–30°C. S. leichardti posiada cechy wspólne z azjatyckimi (wąsy podbródkowe, ogólny pokrój ciała, duże łuski itp.), ale też występują różnice. W przypadku australijskiej arowany perłowej występuje duża różnorodność kolorystyczna: od miedzi po złoto w klasycznej postaci, ale obecnie spotykana również w barwach czerwoperłowej, złotoperłowej i innych. U formy podstawowej każda łuska zaopatrzona jest w różową lub czerwoną plamkę w kształcie półksię-życa. Płetwy cętkowane dużo krótsze niż u arowan z rodzaju Osteoglossum, wyodrębnione (niezlewające się z płetwą ogonową) o kształcie łopatkowym. Ciało arowany perłowej jest smuklejsze od innych gatunków z rodzaju Scleropages, wydłużone.
Ryba agresywna i terytorialna. Tarło i rozród – zbliżone do opisanych wyżej, choć wiedza o nim, wielkości ikry i odchowywaniu młodych jest w tym przypadku bardzo skąpa.
W Czerwonej Księdze gatunek oznaczony jest jako zbliżający się do granicy zagrożonych.
Scleropages jardinii często mylona z poprzedniczką, występuje w północnej Australii oraz w centralnej i południowej Nowej Gwinei. Bytuje w wodach jaśniejszych niż S. leichardti, w górnych odcinkach rzek wolnopłynących, ale także w strumieniach o bystrym biegu. Ciało ryby o smukłym pokroju, ciemne z siedmioma rzędami łusek zdobionych czerwonymi lub różowymi półksiężycowymi obrzeżeniami o długości do 90 cm.
S. jardinii w odróżnieniu od S. leichardti posiada wzór na skrzelach – jest to najłatwiejsza i najpewniejsza metoda rozróżnienia tych dwóch gatunków.
Ryby o mocno zaznaczonym terytorializmie, u niektórych osobników przewyższającym agresywność S. leichardti.
Scleropages inscriptus występuje w rzece Tenasserim w Birmie (potwierdzone odłowienia) oraz prawdopodobnie na Półwyspie Malajskim. Gatunek opisany niedawno – w 2012 roku, niewiele o nim wiemy. Różni się od opisanych wyżej posiadaniem niezwykłych geometrycznych, przypominających egipskie labirynty wzorów, jakby starożytnych inskrypcji (prawdopodobnie stąd nazwa). Przypomina również niektóre prace artystyczne wykonywane techniką batiku, stąd jej popularna nazwa to batik arowana. Ten charakterystyczny wzór obejmuje całe ciało ryby, zanikając w jaśniejszej części brzusznej i ciemniejszej grzbietowej. Różnice występują również w układzie kostnym głowy ryby.
Barwa ciała ryby jest niejednolita, opalizująca w odcieniach pastelowo–brązowym, różowym i srebrzystym.
Ostatnie trzy gatunki opisane przez grupę naukowców – Pouyaud, Sudarto i Teugels – w 2003 roku: S. aureus, S. macrocephalus, S. legendreiwyodrębniono z gatunku S. formosus na podstawie genetycznych badań, jednak wielu naukowców poddaje je w wątpliwość. S. aureusnazywana jest potocznie „Red–tailed arowana”, S. macrocephalus– „Silver Asian arowana”, a S. legendrei– „Super red arowana”. Jest w tym temacie zamieszanie i brakuje solidnej naukowej interpretacji. Znając też skłonność azjatyckich właścicieli farm rybnych do majstrowania przy naturze (czytaj: zarabiania pieniędzy na wszystkim, na czym da się zarobić), wielu hobbystów nie uznaje tego podziału systematycznego, włącznie z bajeczną formą S. inscriptus.
Jak już wcześniej wspominałem Arowana Afrykańska (Heterotis niloticus; Ehrenberg, 1829) oraz Arapaima (Arapaima gigas) zostały stosunkowo niedawno wyodrębnione z rodziny Osteoglossidaedla i stworzono na ich potrzeby odrębną rodzinę – Arapaimidae.
Arowana Afrykańska jak sama nazwa wskazuje pochodzi z Afryki, a konkretniej z Afryki zachodniej. Ma ona bardziej zaokrągloną głowę z delikatniejszą i mocniej zaokrągloną szczęką. Nie jest gatunkiem zagrożonym. Arowana Afrykańska nie należała dotychczas do ulubionych gatunków wśród hodowców, ponieważ nie uznawana były jako ta “prawdziwa” Arowana, nie jest tak “atrakcyjna” jak pozostałe gatunki z uwagi na nieciekawe, szarozielone ubarwienie. Jednak od niedawana, po wyodrębnieniu jej do oddzielnej rodziny stała się z uwagi na jej ciekawe zachowanie i nietypowa budowę coraz bardziej poszukiwana.
Ryba ta dorasta do 90 cm długości. Spotykana jest w zasadzie głownie tylko w akwariach wystawowych, jako ciekawostka ichtiologiczna, no i oczywiście na afrykańskich targowiskach, jako ryba konsumpcyjna. Arowana Afrykańska nie ma charakterystycznych wąsików, jednak coś innego wyróżnia ją spośród pozostałych Arowan – posiada bowiem specjalny organ umożliwiający filtrowanie wody. Tzw. filtr skrzelowy pozwala tej rybie na odżywianie się planktonem, larwami owadów i skąposzczetami, które wykopuje i odfiltrowuje z mułu. Ponadto gatunek ten ma również odmienny sposób rozmnażania, bowiem buduje gniazdo z roślin wodnych. Gniazdo to też jest olbrzymie i ma średnicę 1-1,5 m oraz 20 cm wysokości. W nim zostaje złożona pomarańczowa ikra o niewielkiej jak na Arowany wielkości, ziarenka mają bowiem tylko 2,5 mm średnicy.
Arapaimy mają ciała o podobnie dużych łuskach jak Arowany, wydłużone i smukłe, ale o bardziej cylindrycznym przekroju. Ponadto nie posiadają charakterystycznych dla Arowan wąsów podbródkowych. Arapaima to największą ryba występującą wyłącznie w wodach słodkich. Jej waga sięga nawet 200kg, a długość czasami powyżej 4m. Jak widać niewielu akwarystów, (jeśli w ogóle którykolwiek) może jej zapewnić odpowiednie warunki, czasami nawet ogrody zoologiczne rezygnują z jej trzymania. Ryba ta również jest pod ścisłą ochroną i podlega rejestracji CITES.